Hemen her erkek çocuğa sünnet olduğunda ya iki tekerli bisiklet, ya da kol saati alınan bir zamanda, benim sünnet hediyem bir koli ansiklopediydi. Hediyemi ilk gördüğümdeki bozuk ruh halimden çıkar çıkmaz, didik didik okumaya başladığım her maddesini neredeyse ezberlediğim sünnet hediyem) Hayat Ansiklopedisi’nin ve babamın vaktiyle biriktirdiği 1950’lerin Tarih mecmualarının ardından, ansiklopedik bilgi hastalığı iyice yerleşti. 1960ların sonunda ya da 70lerin başında yayımlanmaya başlayan Meydan Larousse’u fasikül fasikül okumaya başladım. Sözlük, atlas ve ansiklopedi karıştırmaktan zevk alan “garip” çocuklardan birisiydim işte.. Meydan Larousse ya da Hayat Ansiklopedisi hatıraları da nereden çıktı?
Bir alevlenme dönemine giren “türban tartışması”na Başbakan Erdoğan, Meydan Larousse’dan aktardığı tanımla entelektüel bir katkıda bulununca, sözlüklere, ansiklopedilere olan hiç bitmez ilgim alevlendi. Sözlükler bir yana, türban kelimesinin ülkemizin gündelik diline girişini, 1980’lerin başlarında, 12 Eylül sonrasındaki kabinelerdeki bakanların ya da bürokratlarının eşlerinin mantolu kıyafetinin, başı sıkıca örten tamamlayıcı unsuru olarak hatırlarım. O zaman daha yaygın kullanılan ‘sıkmabaş’ kelimesini alaturka bulanların, bugünkü anlamında kullanıma soktuğu türban kelimesini, doğuşu açısından, devlet içinde etkili ve makbul kişilerin eşlerine özgü bir baş örtme aracının, bir çeşit bürokratik giysinin adı sayabilirsiniz. Giderek, bu bürokratik giysiyi benimseyen geniş kitlelerin olması, sanırım, kökünü pek değiştirmez. Bürokrasinin giyim kuşamını örneksemek, geniş kitlelerin eski bir alışkanlığıdır, ne de olsa.
Wikipedia’ya bakalım. Türban için başbakanın yöntemi ile ansiklopedi karıştırmaya devam edip, ansiklopediyi “online”laştıran ve yansızlık örneği sayılan Wikipedia’ya bir bakalım mı?
“….1982 yılından önce Türkiye de yayınlanmış bulunan hiçbir Türkçe sözlükte rastlanılmayan ve bilinmeyen bir kelimedir. Tam Türkçe karşılığı sıkmabaş olarak bilinen bir örtü türüdür.”
“…Çağdaş Türkiye’de türban sorunu, İslam dininde yer alan hicaba (bugün Türkiye'de gerek kavramsal gerek somut anlamda daha sıklıkla başörtüsü olarak anılır) dair farklı bir bakış açısını tanımlamak için kullanılmıştır. Gelenekselleşen baş örtmeden ayrı olarak siyasi temellere sahip olduğu düşünülen baş örtme eylemine ve başörtüsüne türban takmak veya türban nitelemeleri yapılmıştır. Geleneksel örtü şekli ile çağdaş ve sıklıkla siyasi bir vurgu barındırdığı düşünülen örtü şekli tarzındaki bu ayrım birçok taraftar toplamış, hem olumlu hem olumsuz yorumlar almıştır. Bununla birlikte Türkiye dışında türban sözcüğünün bu anlamda kullanılmazken, İslami kaynaklarda da kadınların örtünmelerine ve kullandıkları başörtüsüne türban denmez. Bu nedenle Türkçe'de halen tülbent veya baş örtüsü anlamlarında da kullanılır.” Ama, tülbent ya da başörtüsü anlamına gelmez.
****
Wikipedia’nın kurucusu Jimmy Wales, geçen hafta www.altivi.com’un düzenlediği bir toplantının konuğu olarak İstanbul’a geldi. Jimmy Wales’e sorulan soruların arasında ansiklopedinin özellikle netameli, tartışmalı konulardaki maddelerinde nötr, yansız tanımlara nasıl ulaşıldığı vardı. “Nötr” deyimi üzerine de, epeydir düşünmemiştim. “Nötr”ü artı ya da eksi, sağ ya da sol, hatta erkek ya da kadın, iki kutuptan da eşit mesafede olan anlamına mı almalıyız?
Wikipedia’daki nötrlüğü, kimsenin karşı çıkmayacağı kadar bir yanlılık olarak görüyorum. Bunu sağlamanın yöntemi ise ilginç: Wikipedia internet ansiklopedisine yazılan her madde, her okur tarafından yazılabiliyor. Üstelik, maddenin bir önceki yazımında başka bir okurun beğenmediği, daha doğrusu nötr bulmadığı bir yan var ise, o okur maddeyi tekrar yazabiliyor. Yeni yazılanı yanlı bulduğu için (genellikle başka bir cepheden) düzeltmek isteyen birisi, düzeltilen maddeyi tekrar düzeltiyor. Yaza boza ilerleyen bu sürecin sonunda değiştirmeye, düzeltilmeye değmeyecek bir “nötr”lük noktasına ulaşılıyor. Bu işlemler dizisinin internette olması sayesinde, katkıların ve düzeltmelerin (neredeyse) eşzamanlı olarak gerçekleştirilebilmesi mümkün. Bu sürat bazen tek tek kişiler için yanlış yapmayı kolaylaştırıyor olabilir. Diğer yandan, hızla düzeltme ve yeniden-yeniden yazma olanağı, ortaya çıkan tanımın herkesin karşı çıkmamak üzerinde anlaştığı kavramlar dan oluşmasına fırsat sağlıyor.
Bizim toplumsal anlaşmazlık noktalarımızda (örneğin türban tartışmasında simgeleşen, dinin toplumsal hayatın belirleyicisi olup olmaması gibi) bu “a la wiki” uzlaşma biçimi kullanılabilir mi? Kendimizinkinden farklı, temel değerlerimize ters görüşü kabul etmemiz şart değil. Karşı çıkmayacağımız bir noktaya gelmesi yeter. İki ucun da karşı çıkmadığı tanım (durum vs.) “nötr” sayılabilir mi?
Bu fikir jimnastiğinin bir sonuca ulaşması bu köşenin amacı değil. “A la wiki” bir karşı olmama noktasında uzlaşma için temel bir koşulu hatırlamak lazım yine de: samimi bir uzlaşma arzusu. Günümüz siyasi iklimine egemen olan, kendinden olmayanı yok etme ya da bireysel özgürlük söylemini kendi hegemonyasının aracı kılma anlayışları bu samimiyete sahip mi?
Jimmy Wales’e “netameli konularda bu samimiyeti bulmak mümkün müdür ?” diye sorma fırsatı olmadı. Adam nereden bilsin demeyin, koskoca ansiklopedi kurmuş...
